Kabil: sőz, many, gűŷç we netije.

Nazarowa Guldjahan Kabil: sőz, many, gűŷç we netije. Mahal-mahal “Azatlyk” radiosyny diňleŷärin. Analiz edŷärin. Halkyň içindäki pikirlerem ŷygnaŷaryn, őz ylmy işimde-de ol maglumatlary ulanŷaryn. Şu gűnki radiodaky agzalŷan problemalar barada aŷtjak sőzűm bar. Şolaryň arasynda gűrleŷänler hakda-da. “Radiodaky hälişindi gűrleŷänleriň hemmesiniň halkyň içinde abraŷy “bar”diŷsek, ŷa-da “hemmesine ynanŷarlar diŷsek”, ŷalňyş bolar. Mysal űçin, radionyň Aşgabatdaky őňki korespondenty Saparmyrat Öwezberdy”. 90-njy ŷyllarda onuň ŷanynda “interwŷu berjek” diŷip baranlardan ol ŷűzűni őwűrdi. Onuň bazardaky bahalar barada reportajlaryny, Şiraly-şahyr tankytlandan soň, “gűnbatardan berilŷän gonorarlardan aŷyrlaŷaryn -mykam” diŷip, gorkup, bir zatlar berip başlady welin, “ŷiti tankydy materiallar” diŷenine ynananoklar. Özűni gahryman edip gőrkezjek bolşy gűlkinç. Onuň goşgusam, çykyşlaram gyzykly däl. Onuň ŷaly intelligentler bolsa, halka nebisiň agyrŷar. Hemmesi hakda beŷle diŷip bolmaz. Ýőne aradaky ŷoldan hatyma (20.02.08) Murad Rahimow tarapyndan gol çekilen jogaby (Rakhimov A@rferl.org) “Azatlyk” radio we onuň kadrlary barada dűŷpli analiz geçirilmelidigine gőzűm ŷetdi. Sebäbi, bar maglumatlara gőrä, radioda gűrlän orsŷetdäki okap ŷőren studentler birden dymyp, soň gabalyp, tűrmä atylany çŷňňűr oŷlanmalara eltŷär. Diŷmek, radioda işleŷänleriň hemmesi arassa işleŷär diŷip piker etsek, ŷalňyş bolar. Şol pikiri, 1995 ŷyldaky asuda demonstrasiŷa korrespondentyň gelmäni goşmaça şűbhe dőredŷär. Eger-de Aşyrberdi Kűrtŷň çap edilmedik “Sőzä berdiler…” diňe eserini aŷan etsek, onda kőp zat dűşnűkli bolar. Kadrlaryň bellenişi, ősűşi, kwartiralar berilşi, “Wolga” maşyny we beŷleki artykmaçlyklary. Şonda nädip adamlar birden ŷok bolup, sud edilip we atylyp ŷok edilişi soraglary we şűbheleri aradan aŷyrardy. Nädip we name űçin S. Niŷazowyň ŷanyndaky adamlar ony diktatora őwűrdi. Şonuň űçin, ŷazyjy Rahym Esenow ŷaşyna garamazdan radioda “saŷranda”, Pigam Azimowy goldanyny geňem gőrmeli däl. Gowy ŷazyjylary ősdűrmediler, sebäbi Turkmenistan 58 ŷyllap kolonizasiŷa garşy sőweşdi. Beŷleki respublikalar, aŷdaly Kirgiziŷa, onuň ŷaly kynçylyklary gőrenok. Şonuň űçin Çingiz Aŷtmatow ősdi welin, hakyky bahasy SSSR-iň halk deputatlaryň gurultaŷynda belli boldy. Gynansak-da, şunuň ŷaly ŷazyjylar bilen alymlar SSSR-iň Howpsyzlyk Komitetynyň tekeler barada bőlűmi tarapyndan control edilŷän aň-dűşűnjeleri girizip, hatda “Azatlyk” radiosynyň işgärleri hem piker edişine-de täsir edip zamunda saklaŷar. Onsoň, pikir alyşman netijesinde gűnäleri S. Niŷazowyň űstűne ŷűklediler. Men ony aklajak bolamok. Ýőne taryhda we tűrkmen dili barada edilen açyşlary gőz őňűnde tutup, we şol nukdaŷ-nazardan geçen wakalara seretseň, täze garaŷyşlar gerekdigi aŷan bolup dur. Tűrkmenleriň bűtin – dűnŷä taryhy we Kabil dili barada açyşlar problemalary we olaryň sebäplerini täzeçe gőzden geçirip, analiz etmäge műmkinçilik berŷär. Turkmenistandaky aşa kyn dőrän ŷagdaŷy, adam hukuklary, işsizlik we beŷleki problemalar hakda analiz bermäge taŷar materiallarym bar. Ýőne olar aŷan edilmelidir, Niŷazowyň şahsyŷeti barada-da. “Azatlyk” radiosy, gűŷçli mass-media bolup çykar ŷaly, diŷmek ilatyň kőpűsini őzűne çekiji bolar ŷaly, hakykatçy we gyzykly bolmaly. Şonda diskussiŷa dőräp, adamlary, intelligensiŷany we halky birleşdirip, Prezidenta őň dőrän režimyň garşylygyny űstűnlikli geçer ŷaly, radio kőmek eder. Resmi däl ŷagdaŷda, Aşgabatda materiallar, açyşlar barada pikir alyşma başlajak boldum. Öňki kritiki materialdaky ŷazyşym ŷaly, Uniwersitetda-da, Azady institutynda-da, Dil we edebiŷat institutynda-da, gazetlarda-da, TW-de ŷol bolmady. Soňra bir komersantyň kőmegi bilen makalalary kőpeldip, űç-dőrt alymlara hődűrlendi. Ol telefonda şolaryň birine jaň edip, sorady. “Nähili?”. Jogaby: “Ol ŷőne gipoteza”. “Onuň bilen gűrleşip, pikir alyşjak-my?”, diŷip soranda, bir hili isleg bildirilmedi. Onuň ŷaly alymlardan biz name eşidip, name aljak bolŷarys? Onsoň S. Niŷazowyň űstűne “Akademiŷany ŷapdy” diŷip, gűnäni ŷűkläp? Ýőne, ylymda işlejekleriň hemmesi beŷle däldir. Ýaşlar bar, olar bilim almaly, hakykaty boluşy ŷaly bilmeli, ősmeli. Şonuň űçin netijeleri tiziräk aŷan etmeli. Ýőne okap berseňizem bolŷar, interwŷusyž. Ýa-da jikmejik teswirlemesini beriň, we websaŷtyň adresini. Diskussiŷa hőkman başlanar. Şonda netijeleri bolar. Problemalar bolsa kőp. Aŷdaly, şu wagta çenli Turkmenistan 9 maŷy Ýeňiş gűni diŷip belleŷär. Kimiň ŷeňişi? Ol biziň urşumyz däl. Fronta meŷletin gidenoklar. Galan kadrlar bolsa hapa bahana bilen galŷardylar. Näme gulluk etdiler? Fronta kőmek diŷip, űtűp bilenini űtdűler. Nemeslar ar-namys űçin, uly ŷalanyň garşysyna turup, Ariŷanyň taryhy űçin sőweşdiler. Nikolaŷ Dostal “Ştrafbat” filminde uruşy, “ŷeňişy” paş edilŷär. Biz bolsa şindize çenli urşa gatnaşanlaryň problemasyny çőzűp, kanagat edip, şol gűrrűňleri besetmän, uly şowhun edip, daşyndan űstűmizden gűldűrtmek isleŷäris. Urşyň pidalaryny ŷatlama, gatnaşanlara űns bermek – ol başga zat. Ýőne Ýeňiş gűni diŷmek Turkmenistana gelişenok. Turkmenistan şindizem Rossiŷa bilen. Haŷsy Rossiŷa bilen? Ýewropa eŷŷäm şol “ŷeňişiň” bar simwollaryny aŷyryp ŷőr. Ondan őtri, 1881 ŷyldan bäri tűrmä basylanlar we sűrgűn edilenler reabilitasiŷa edilmegi zerur bolup dur. Pikir ediň, “jenaŷatçy we katorjnikler” diŷip yglan edilenler Amerika we Awstraliŷa ŷaly ŷurtlary dőretdiler! Ali Aktjanyň Rim papasyna eden hűjűmi Woŷtylany Watikanyň eden zyŷanly hereketleri űçin őtűnç soramaga mejbury etdi. “Tur-akka-lar” sőzi “trikolor” diŷip berilŷär, gelip çykyşy hakda ŷalan sőzläp. Ony Kabil dili paş edŷär. Hemme zady täzeden seretmeli. Ýalandan ugur alyp dőredilen hukuk goraŷan sistema bidőwletlerden bolup binamyslyga, çylşyrymly, ŷőnekeŷ usul bilen çőzűp bolmaŷan tragediŷalara eltdi. Klassik ŷazyjylaryň ŷazan kitaplaryna gőrä. Medisina bolsa kőçe sűpűrŷän bedasyllardan alnyp “Awake” (наркоз) filmdäki dőrän ŷagdaŷy emele getirŷär, mysal űçin. Tűrkmenleriň ykbaly progress bilen baglydyr. Tűrkmenleriň şu gűnki ykbaly Gűnbatardaky hakykatyň açylşy bilen amala aşyryljak progress bilen bagly. Şonuň űçin hemme zady aŷan etmeli. Turkmenistanda hemme tragediŷalaryň we problemalaryň sebäpleri açylŷar Kabil dili bilen. Şonuň űçin “Azat” radio űçin bu informasiŷalary aŷan etmäge hődűrleŷärin. Dőrän režim reformalara çynlakaŷ garşylyk gőrkezŷär. Bilime, sowatlylyga, pikirlere, intelligensiŷa garşy edilŷän gizlin hereketler režim tarapdan halky űtmäge, hak-hukugyndan mahrum etmäge ŷardam berŷär.Emeli usul bilen gulçulyga batyrmak űçin. Imperator Sulla “name űçin beŷle bolŷar?”, diŷip sorag berlende: “Anha, gőrŷäňmi gullaryň kőpdűgini? Olar ŷetmezçilik edenok. Hojaŷynlaram tapylar!”, diŷip jogap berdi. Halk őz kadrlaryny tanamaly. Halkyň hemme açylŷan hakykaty bilmäge haky bar. “Ermenleriň genosidy” diŷilŷän problemany diňe Azat radionyň űsti bilen çőzűp bolŷar. Turkiŷanyň ilçihanasyna şol meseläni çőzmäge, ylmy çőzgűdini tapmaga kőmek edeŷin, diŷip hődűrlesem, näbelli sebäplere gőrä, meselä şindizem belli reaksiŷa bildirelenok. Bu problema Ahalyň urşy bilen bagly. Angliŷa, onuň gatyşmagy we tragediŷalaryň gurnalşy. Tig Džons ŷőne ŷere gelenok Eziz-hanyň sud prosessine. BMG-niň őňűni alyş diplomatiŷa bőlűmine ŷűzlendim açmaly, ylmy merkezi dőretmeli diŷip. Jogaby gelenok. Näme űçin? Sebäbi BMG őz adyna mynasyp däl. “Millet” diŷip islendik ilata at dakylanok taryhda. Bu sőz basyp alyjylyk ukyby bar ilata berilŷärdi, Ariŷanyň dűşűnjesi bolup. Şonuň űçin, BMG-niň netijeleri, ŷumşagrak aydanda, geň galdyrŷar. “Halk” diŷip atlandyrylanda, őz territoriŷasy bar, őzűni goramaga ukyply ilata diŷilŷärdi. Sőzleriň ŷoŷulmasy dűşűnjeleriň ŷoŷulmasyna eltŷär. Hemme betbagtçylyklar şundan űgur alŷar. Sebäbi häzirki “milletler” diŷip agzalŷanlaryň sesi bilen BMG-de kőp ŷaramaz kararlar, yzy pajygaly, erbet netijeler dőredi. Sőzleriň gelip çykyşyny, manysyny, we seslenişini űŷtgedip alym-sumoklaryň eli bilen başga ilatlara ŷőňkäp, bir topar işdämen men-menlik edŷän “millet” diŷip ady tutulŷan ilatlaryň bolgusyz garaŷyşlary, arzalary, hereketleri dőräpdir. Olar gazanmadyk şertlerinde ŷaşajak, hormata eŷe boljak. “Adam hukuklary” bahanasy bilen emeli usulda gyzdyrylan konfliktler peŷda boldy. “Ýűz berseň, ŷűzin ŷykylar” diŷeni ŷaly. Tebigata garşy hereketler. Turkmenistanyň gezegi gelende, şu wagtky problemalar actual we çynlakaŷ bir wajyp meseläni galdyrŷar: tűrkmen millet bolup galarysmy, ŷa-da tűrki-dil ilat bolup? Elita őz-őzűni ŷok etmäge gőnűkdirilen” elinde pul saklap gőrűp, tűrmä gitmek. Eger-de tűrkmen halkynyň problemalary çőzűlip, halk ősmejek bolsa, onda Gűnbataryň Turkmenistandaky ilatyna kőmek etmegiň manysy ŷitŷär. Sebäbi bir topar guly ősdűrmegiň geregi ŷok, SSSR-den galan gullary. Edil Gitleriň Turkestan legionyna garaŷşy ŷaly, sebäbi ol legion komunistleriň ideologiŷasy bilen zäherlenen. Hut şol sebäpli, sőzler bilen dűşűnjelerden başlamaly. Dűşűnjeler şeŷle bir çepbe çőwűrilip, çylşyrymlaşdyryldy welin, hatda tebigy soraglar dőräp başlaŷar. Mysal űçin, “logika” diŷmek name, sőzleriň, dűşűnjeleriň dőreŷşi barada, olaryň arasy talantlaryň, sőweşjeň adamlaryň dőreŷşi, mertligiň, tradisiŷalaryň peŷda boluşy, moral, norma we beŷlekiler. Sőzler őz manysyny ŷoŷulma bilen ŷitirdi. Iň erbedem, olary alymlaryň we ŷazyjylaryň ulanyşy. Aňanogam bu ŷagdaŷlary. Bilesem gelenok. Bu zatlar bolsa olaryň zyŷanly bolup galmagyny aňladŷar.